Αρχική Χάρτης Πλοήγησης Αναζήτηση
 
,

 
Τεχνολογία, γνώση και πολιτισμός Η ιστορία του πολιτισμού καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την εξέλιξη των επικοινωνιακών εργαλείων του ανθρώπου. Χωρίς επικοινωνία δεν υπάρχει γνώση, έκφραση, δημιουργία. Για να μιλήσουμε με πιο σύγχρονους όρους, δεν υπάρχει πληροφορία. Γι’ αυτό και η επικοινωνία είναι το θεμέλιο του πολιτισμού, και για τον ίδιο λόγο τα επικοινωνιακά εργαλεία κάθε εποχής επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση, τον εμπλουτισμό και την πολυπλοκότητα του πολιτιστικού αποθέματος κάθε εποχής, κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να επικοινωνεί, για να ανταλλάσσει δηλαδή πληροφορίες, είναι κατά βάση δύο ειδών. Αυτά που καταγράφουν και ανακαλούν την πληροφορία κι αυτά που τη μεταδίδουν ή, αν προτιμάτε, τη διανέμουν. Για παράδειγμα, ένα μαγνητόφωνο μπορεί να καταγράφει και να αναπαραγάγει τον ήχο μιας φωνή. Ένας ραδιοφωνικός πομπός μπορεί να τη μεταδώσει σε πολλούς ακροατές ταυτόχρονα. Μια κάμερα μπορεί να «φυλακίσει» μια εικόνα. Η τηλεόραση μπορεί να την πολλαπλασιάσει και τη «διανείμει» σε μεγάλο αριθμό δεκτών. Τέτοια παραδείγματα, ειδικά αυτά που αφορούν στα σύγχρονα επικοινωνιακά εργαλεία είναι, όπως καλύτερα από μένα γνωρίζετε, πάρα πολλά. Ο συνδυασμός και η ισχύς των επικοινωνιακών εργαλείων καταγραφής και διανομής μηνυμάτων σε κάθε ιστορική περίοδο οδήγησε και στην ανάλογη επιτάχυνση της πολιτισμικής εξέλιξης και εν τέλει της ίδιας της ιστορίας. Υπήρξαν εποχές χωρίς εντυπωσιακές εξελίξεις, που χαρακτηρίστηκαν από τη διαρκή βελτίωση και τους συνεχείς υβριδικούς συνδυασμούς των ήδη χρησιμοποιούμενων επικοινωνιακών εργαλείων. Υπήρξαν όμως και περίοδοι επικοινωνιακών επαναστάσεων. Η πρώτη μεγάλη επικοινωνιακή επανάσταση ήταν η εφεύρεση της γραφής. Τα φωνήματα του προφορικού λόγου μπορούσαν πια να αποτυπώνονται και να αναπαράγονται με τη μορφή συμβόλων. Η μνήμη της ανθρωπότητας διευρύνθηκε απεριόριστα, κι απέκτησε διάρκεια πολύ μεγαλύτερη από τα περιορισμένα όρια της ανθρώπινης ζωής ή τα, ανθεκτικά είναι η αλήθεια, όρια της προφορικής παράδοσης. Η προφορική γλώσσα, ένα έμφυτο εργαλείο αν πιστέψουμε τον ιδιοφυή αμερικανό γλωσσολόγο Νόαμ Τσόμσκι, μπορούσε πια να απεικονιστεί και να διαιωνιστεί. Μαζί και τα μηνύματα, οι ιδέες, το ύφος, και τα στοιχεία έκφρασης. Με μια κουβέντα, οι κάθε λογής πληροφορίες που ο λόγος μπορεί να μεταφέρει. Αν η καθιέρωση της γραφής είχε να κάνει περισσότερο με την καταγραφή και την ανάκληση πληροφοριών, η επόμενη μεγάλη επικοινωνιακή επανάσταση που περίμενε χιλιετίες για εκδηλωθεί, αφορούσε στη διανομή τους. Ήταν βέβαια η τυπογραφία. Η εφεύρεση του Γουτεμβέργιου ανταποκρίθηκε στην προσμονή αιώνων μετατρέποντας το μοναδικό σε πολλαπλό, το αντίγραφο σε αντίτυπο και βάζοντας στη θέση του ιερατείου της γνώσης ένα πλατύ αναγνωστικό κοινό. Τον πολιτισμό του χειρογράφου τον διαδέχτηκε ο πολιτισμός του βιβλίου και η πρόσβαση στο λόγο, δηλαδή στις ιδέες και στη γνώση, έγινε ευκολότερη και προσιτή. Όσο βέβαιο είναι ότι χωρίς την τυπογραφία δεν θα υπήρχαν βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά, άλλο τόσο βέβαιο είναι ότι χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχε ούτε το κίνημα του διαφωτισμού, ούτε η γαλλική επανάσταση, ούτε οι κοσμογονικές αλλαγές του 19ου αιώνα. Η εφεύρεση της τυπογραφίας καθόρισε τις πολιτισμικές εξελίξεις για σχεδόν τέσσερις αιώνες, ώσπου κάποτε έφτασε η ώρα για την επόμενη μεγάλη επανάσταση. Μετά το λόγο, είχε τώρα σειρά η εικόνα. Πριν από εκατόν δέκα χρόνια ακριβώς, πρόβαλε στο προσκήνιο της ιστορίας ο κινηματογράφος. Το τεχνολογικό επίτευγμα των αδελφών Λυμιέρ δημιούργησε μιαν «οπτική γραφίδα». Χάρις σ' αυτό το εργαλείο έγινε δυνατή η διαχείριση εικόνων πάνω σ’ ένα διαφανές υλικό, με την αξιοποίηση της ανθρώπινης δυνατότητας να συντάσσει οπτικές παραστάσεις σύμφωνα με κάποιους νοητικούς κανόνες, που θυμίζουν τη λειτουργία της μνήμης και της φαντασίας. Γεννήθηκε έτσι μια νέα «γραπτή γλώσσα των εικόνων» που εξελίχθηκε με την προσθήκη του ήχου στη σύγχρονη οπτικοακουστική γλώσσα που όλοι ξέρουμε. Μετά τον πολιτισμό του βιβλίου γεννήθηκε ο πολιτισμός της εικόνας, που κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, αφού την καταγραφή και την αναπαραγωγή οπτικών πληροφοριών που κατάφερε να πραγματοποιήσει ο κινηματογράφος ήρθε να την επεκτείνει με τις τρομερές δυνατότητες διανομής του μηνύματος που διαθέτει, η εφεύρεση της τηλεόρασης. Σήμερα πια επικοινωνούμε όλο και περισσότερο με εικόνες και ήχους, ανακαλύπτοντας καθημερινά ότι «μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις». Ωστόσο η καινούργια αναλυτική οπτικοακουστική γλώσσα με κανένα τρόπο δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τη θαυμαστή πυκνότητα του προφορικού και του γραπτού, λόγου που μόνο αυτός μπορεί να ερμηνεύει εννοιολογικά τον κόσμο. Κι αυτό γιατί μια λέξη μπορεί να συμπυκνώνει πάντα τουλάχιστον χίλιες εικόνες. Αν και δεν είμαι ειδικός, ωστόσο μπορώ να παρατηρήσω ότι όσο τα επικοινωνιακά εργαλεία των ανθρώπων πληθαίνουν, όσο η μνήμη της ανθρωπότητας διευρύνεται χάρις στις ευρύχωρες «τεχνολογικές αποθήκες» πληροφοριών άλλο τόσο και η εξέλιξη της ίδιας της επικοινωνίας –άρα και ο βηματισμός του πολιτισμού- διαρκώς επιταχύνεται. Χρειάστηκαν κάποιες χιλιάδες χρόνια για να περάσουμε από τη γραφή στην τυπογραφία. Χρειάστηκαν περίπου τέσσερις αιώνες από την εφεύρεση της τυπογραφίας για να γεννηθεί το σινεμά και η τηλεόραση. Και δεν απαιτήθηκαν παρά κάπου εβδομήντα – ογδόντα χρόνια για να ανοίξει η αυλαία της «θαυμαστής καινούργιας» ψηφιακής μας εποχής, για να θυμηθώ λίγο παραφρασμένο το γνωστό τίτλο του Χάξλεϋ. Έκθαμβοι σήμερα, ζούμε μια άνευ προηγουμένου επανάσταση στην καταγραφή και διανομή των πληροφοριών με αλυσιδωτές επιπτώσεις στη γνώση, στην παραγωγική διαδικασία, στην οικονομία, στην καθημερινή μας ζωή. Μέσα σε είκοσι πέντε χρόνια η ζωή μας άλλαξε. Μόλις το 1980 δεν υπήρχαν υπολογιστές στο σπίτι και στο γραφείο, δεν υπήρχε διαδίκτυο ούτε ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, οι γραφομηχανές ζούσαν και βασίλευαν, οι βάσεις δεδομένων δούλευαν μόνο στους ογκώδεις πρωτόγονους υπολογιστές κάποιων δημόσιων οργανισμών, η μηχανοργάνωση της δημόσιας διοίκησης έμοιαζε με επιστημονική φαντασία, η ψηφιακή εικόνα αλλά και ο ψηφιακός ήχος και οι αντίστοιχοι δίσκοι αναπαραγωγής και εγγραφής ήταν μέσα άγνωστα, όσο για τη δορυφορική τηλεόραση και τα κινητά τηλέφωνα ήταν απλώς ανύπαρκτα. Μόλις είκοσι πέντε χρόνια πριν δεν υπήρχε τίποτα απ’ όλα αυτά που πρόχειρα παρέθεσα και που σήμερα αποτελούν μέρος της καθημερινότητάς μας. Στο κέντρο αυτής της κοσμογονικής αλλαγής που ζούμε υπάρχει ένας μικροσκοπικός πρωταγωνιστής που αναγνωρίζει μόνο δυο αριθμούς, το 0 και το 1. Είναι βέβαια ένα μικροτσίπ, που παρά την περιορισμένη του αντίληψη, μπορεί και επεξεργάζεται αστραπιαία ατελείωτους συνδυασμούς δυϊκών αριθμών. Στο ρυθμό της απειροελάχιστης καρδιάς του που είναι φτιαγμένη από πυρίτιο, συντονίζεται σήμερα ολόκληρη η ανθρωπότητα. Είναι το «μυαλό» του ηλεκτρονικού υπολογιστή, του πιο προχωρημένου και πιο ανθρωπόμορφου πολυεργαλείου που δημιουργήθηκε ποτέ για να συνδυάσει, να καταγράψει, να ανασυνθέσει και να διαδώσει πληροφορίες, να μεταμορφωθεί σε αναρίθμητες υβριδικές μορφές, να ζευγαρώσει με κάθε λογής προηγούμενη τεχνολογία για να αλλάξει τη ζωή μας, να επιταχύνει ασύλληπτα την εξέλιξη του πολιτισμού, να ανοίξει την αυλαία της νέας εποχής. Έχουμε το προνόμιο να ζούμε μια εποχή ραγδαίων αλλαγών –που απ’ ότι φαίνεται γρήγορα μπορούμε και τις αφομοιώνουμε- χάρις στην μεγάλη επικοινωνιακή επανάσταση της πληροφορικής. Ποιες όμως είναι οι επιπτώσεις αυτής της αλλαγής; Ποια θα είναι τα κοινωνικά οφέλη και ποιες οι παρενέργειες από αυτή την ψηφιακή καταιγίδα; Είναι τελικά καλό ή κακό εργαλείο ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής; Μας βοηθά ή μας υποδουλώνει; Μας φέρνει κοντά ή μας απομονώνει; Μας διαφωτίζει ή μας αλλοτριώνει; Στο internet είναι γεμάτο διαμάντια ή σκουπίδια; Η απάντηση νομίζω ότι είναι απλή: Ένας υπολογιστής μπορεί να τα κάνει όλα. Κι αυτά κι εκείνα… Εξαρτάται από το πώς θα τον χρησιμοποιήσουμε. Τα ανθρώπινα εργαλεία δεν έχουν ηθική. Ηθική έχουν οι άνθρωποι που τα χρησιμοποιούν. Δεν υπάρχουν καλά και κακά εργαλεία. Υπάρχουν καλοί και κακοί χρήστες. Το ίδιο αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε για να γραφτούν αριστουργήματα και ασημαντότητες. Τα ίδια τυπογραφικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν για τα κείμενα του διαφωτισμού και για τις μπροσούρες της χειρότερης προπαγάνδας. Στο ίδιο φιλμ γυρίστηκαν τα αριστουργήματα του σινεμά και τα πιο φτηνά μελοδράματα. Δεν υπάρχουν λοιπόν καλοί και κακοί υπολογιστές. Υπάρχουν απίστευτες δυνατότητες εφαρμογής σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Υπάρχουν ακόμα σοβαρές πιθανότητες παρενεργειών αλλά και κοινωνικών ανισοτήτων ανάμεσα στους μυημένους και τους αμύητους στις νέες τεχνολογίες. Υπάρχει τέλος, ένα σοβαρό θέμα κοινωνικής ευθύνης για τη χρήση τους. Εδώ ακριβώς αρχίζει η δουλειά του πολιτικού, ο οποίος θα πρέπει να ερμηνεύσει τα μηνύματα και τη θέληση της κοινωνίας και να φροντίσει για τη διαμόρφωση ενός πολιτικού πλαισίου αξιοποίησης της νέας τεχνολογίας, η εισαγωγή της οποίας δεν πρέπει να δημιουργήσει κοινωνικούς κραδασμούς και ανισότητες, αλλά να χαρακτηρίζεται από προσβασιμότητα, μικρό κόστος και παροχή δυνατοτήτων στους μη προνομιούχους και στις πιο ασθενείς κοινωνικά ομάδες. Μ’ άλλα λόγια ο πολιτικός πρέπει να συμβάλλει στο περιορισμό των παρενεργειών της πληροφορικής επανάστασης και στην εκμετάλλευσή της για την εξάπλωση της γνώσης, την τόνωση της οικονομίας, τη διεύρυνση των δυνατοτήτων απασχόλησης, αλλά και για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Δυστυχώς δεν έχουμε το χρόνο να συζητήσουμε σε βάθος το σοβαρό θέμα του κοινωνικού ελέγχου των νέων τεχνολογιών. Μπορούμε όμως να δούμε μαζί τα κύρια σημεία δύο απτών παραδειγμάτων πολιτικής παρέμβασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα αυτό, που αποτελούν ένα τμήμα μιας ευρύτερης συνολικής πολιτικής, η οποία έγκαιρα άρχισε να σχεδιάζεται και να διατυπώνεται. Το πρώτο είναι το πρόγραμμα eEurope, που σε ελεύθερη μετάφραση θα μπορούσαμε να το πούμε «ηλεκτρονική Ευρώπη». Το δεύτερο, που εμπίπτει και στο χώρο των αρμοδιοτήτων μου ως Προέδρου της Επιτροπής Πολιτισμού και Εκπαίδευσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, αποσκοπεί στη εκμετάλλευση των εκπαιδευτικών δυνατοτήτων της πληροφορικής και ονομάζεται eLearning, δηλαδή «ηλεκτρονική μάθηση». Η πολιτική πρωτοβουλία «eEurope – Μια κοινωνία πληροφοριών για όλους», που εγκαινιάστηκε το έτος 2000, έχει ως βασικό της στόχο να εκμεταλλευθεί πλήρως η Ευρωπαϊκή Ένωση τις εξελίξεις που συνδέονται με την κοινωνία των πληροφοριών και να καταστούν προσιτά για όλους τους ευρωπαίους πολίτες τα πλεονεκτήματα της. Οι κύριοι στόχοι της πρωτοβουλίας είναι οι ακόλουθοι: · να οδηγηθεί κάθε πολίτης, κάθε οικογένεια και κάθε σχολείο, κάθε επιχείρηση και κάθε διοίκηση στη ψηφιακή εποχή και ηλεκτρονική επικοινωνία με διαλογικό χαρακτήρα. · να δημιουργηθεί μια Ευρώπη που να πρωτοπορεί στον τομέα του ψηφιακού πολιτισμού, να υποστηρίζει την επιχειρηματικής παιδείας και να είναι πρόθυμη να χρηματοδοτεί και να αναπτύσσει νέες ιδέες · να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε το σύνολο της διαδικασίας αυτής να καλύπτει και την κοινωνική διάσταση, να εξασφαλίζει την εμπιστοσύνη του καταναλωτή και να συμβάλει στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Η πρωτοβουλία εισάγει ένα εφικτό χρονοδιάγραμμα προσαρμογής των ευρωπαϊκών κοινωνιών στις νέες τεχνολογίες και προβλέπει συγκεκριμένα μέτρα, μερικά από τα οποία αναφέρω ενδεικτικά: · Μέριμνα των κυβερνήσεων, ώστε ο ψηφιακός πολιτισμός να καταστεί μια από τις βασικές γνώσεις κάθε νέου ευρωπαίου με την εισαγωγή του διαδικτύου και των πολυμέσων στα σχολεία και τη γενικότερη προσαρμογή της παιδείας στην ψηφιακή εποχή. · Εξασφάλιση φτηνής πρόσβαση των πολιτών και ειδικότερα των ερευνητών και των φοιτητών στο διαδίκτυο, η οποία μπορεί να επιτευχθεί με την τόνωση του ο ανταγωνισμού ώστε να εξασφαλιστεί μείωση των τιμών και να διευρυνθεί η επιλογή που προσφέρεται στον καταναλωτή. · Επιτάχυνση του ηλεκτρονικού εμπορίου, ιδιαίτερα για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, με την καθιέρωση αξιόπιστου νομικού πλαισίου. · Εξασφάλιση της συμμετοχής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες και χρήσεις της νέας τεχνολογίας των ατόμων με ειδικές ανάγκες. · Ανάπτυξη ηλεκτρονικής ιατροφαρμακευτική φροντίδας με την αξιοποίηση ευφυών δικτύων και τεχνικών για την παρακολούθηση της υγείας, την πρόσβαση στις πληροφορίες και την μέριμνα ιατροφαρμακευτικού χαρακτήρα · Γρήγορη ηλεκτρονική πρόσβαση των πολιτών πρόσβαση στις πληροφορίες του δημοσίου και καλύτερη επικοινωνία με τις υπηρεσίες και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων της διοίκησης για όλους τους πολίτες Αν η πολιτική πρωτοβουλία eEurope έχει χαρακτήρα κανονιστικού πλαισίου ευρείας εφαρμογής, το πρόγραμμα eLearning έχει συγκεκριμένη κατεύθυνση και συγκεκριμένο στόχο. Αποσκοπεί στη βελτίωση της ποιότητας και της πρόσβασης στα ευρωπαϊκά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης μέσω της αποτελεσματικής χρήσης των τεχνολογιών των πληροφοριών και των επικοινωνιών. Η διάρκειά του είναι από το 2004 ως το 2006. Ο κύριος σκοπός του προγράμματος είναι να υποστηρίξει και να διευκολύνει την αποτελεσματική χρήση των τεχνολογιών των πληροφοριών και των επικοινωνιών στα ευρωπαϊκά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης, χρήση που είναι αναγκαία για την προσαρμογή τους στις ανάγκες της κοινωνίας της γνώσης και του ευρωπαϊκού προτύπου κοινωνικής συνοχής. Μερικοί από τους ειδικούς στόχοι του προγράμματος είναι: · η διερεύνηση και η προώθηση των τρόπων και των μέσων χρήσης της ηλεκτρονικής μάθησης για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και της προσωπικής ανάπτυξης, την προώθηση του διαλόγου ανάμεσα στους πολιτισμούς και την καταπολέμηση του ψηφιακού χάσματος. · η προώθηση και η ανάπτυξη της χρήσης της ηλεκτρονικής μάθησης ως παράγοντα που θα επιτρέψει την υλοποίηση του μοντέλου της δια βίου μάθησης και κατάρτισης στην Ευρώπη. · η αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ηλεκτρονικής μάθησης για την ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση. · η υποστήριξη μιας καλύτερης συνεργασίας στον τομέα της ηλεκτρονικής μάθησης ανάμεσα στα κοινοτικά προγράμματα και τις ανάλογες δράσεις των κρατών μελών. Μερικές από τις δράσεις του προγράμματος eLearning, ανάμεσα σε άλλες, αφορούν: · την προώθηση της εξοικείωσης με τα ψηφιακά μέσα, ιδίως εκείνων που, λόγω γεωγραφικής θέσης, κοινωνικής κατάστασης ή ειδικών αναγκών, δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στην παραδοσιακή εκπαίδευση και κατάρτιση. · τη δημιουργία ευρωπαϊκών «εικονικών» εκπαιδευτικών χώρων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ώστε να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη νέων οργανωτικών προτύπων για τη δημιουργία ανάλογων πανεπιστήμια στην Ευρώπη · την ενθάρρυνση της ηλεκτρονικής αδελφοποίησης σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και την προώθηση της κατάρτισης των εκπαιδευτικών, με σκοπό την αναγκαία ευαισθητοποίηση για το πρότυπο της πολύγλωσσης και πολυπολιτισμικής ευρωπαϊκής κοινωνίας. Όπως αναφέρεται στο σκεπτικό καθιέρωσης του Προγράμματος «μένουν πολλά ακόμα να γίνουν για την ανάπτυξη των παιδαγωγικών χρήσεων των νέων τεχνολογιών αυτών, στην υπηρεσία μιας αρμονικής κοινωνίας αλληλεγγύης». Η απλή αυτή φράση αυτή αποκαλύπτει την πολιτική βούληση της Ευρώπης να φροντίσει με κάθε τρόπο για την κοινωνικά επωφελή ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας. Η επιτυχία αυτής της πολιτικής θα εξασφαλίσει μεγαλύτερη πρόσβαση στη γνώση, θα συμβάλλει σε μια καλύτερη ποιότητα ζωής και θα διαμορφώσει πιο ενημερωμένους και πιο υπεύθυνους πολίτες. Για την επιτυχία αυτής ακριβώς της πολιτικής εργαζόμαστε στην Επιτροπή Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Ο χρόνος με πιέζει να σταματήσω κάπου εδώ. Δεν είμαι ειδικός στο αντικείμενο που ανέπτυξα και γι’ αυτό συγχωρήστε μου τις όποιες παραλείψεις. Επιχείρησα μια εμπειρική θεωρητική προσέγγιση στο αντικείμενο των σπουδών σας, κάποιες πλευρές του οποίου τυχαίνει να χειρίζομαι ως πολιτικός. Γι’ αυτό το λόγο ενέδωσα στον πειρασμό να μιλήσω σήμερα εδώ, αναλύοντας με τη δική μου εμπειρική οπτική ένα θέμα που εσείς γνωρίζετε πολύ καλύτερα. Γιατί επαφή μαζί σας, δεν είναι απλά και μόνο πολύ ευχάριστη για μένα. Είναι άλλο τόσο χρήσιμη και αναγκαία. Ευχαριστώ πολύ λοιπόν το Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου για την πρόσκληση που με έφερε σήμερα εδώ, μια τιμητική πρόσκληση που περιείχε μια συναρπαστική πρόκληση. Σας ευχαριστώ.